ابونصر احمد بن محمد بخاری ارفنجیبُخاریِ اَرْفِنْجی، ابونصر احمد بن محمد بن نصر، ادیب و مفسر فارسی‌زبان قرآن کریم در سده ۵ق/۱۱م زندگی می‌کرد. ۱ - پیشینهاو از مردم ماوراءالنهر، و از شاگردان شیخ ابوالقاسم محمود بن حسن جیهانی (زنده در ۴۷۵ق/ ۹۸۵م) بود.ارفنج که وی منسوب بدانجاست، نام شهری در مسیر جیحون به فرغانه، در جانب راست وادی سغد است که آن را اَرْبِنْجَن [۱]
ابوالقاسم جیهانی، اشکال العالم، ج۱، ص۱۸۸، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، ۱۳۶۸ش.
[۲]
ابوالقاسم جیهانی، اشکال العالم، ج۱، ص۱۹۶، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، ۱۳۶۸ش.
[۴]
اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ج۱، ص۲۵۴، ترجمه کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۵]
بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، ج۲، ص۵۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
[۶]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
و یا رَبَنْجَن [۷]
حدود العالم، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
گفته‌اند و مقدسی هم نام این شهر را رَبَنْجان ثبت کرده است.۲ - آثار بخاری ارفنجیبرای بخاری دو اثر نام برده شده است که عبارتند از: ۲.۱ - تاج القصصاز بخاری ارفنجی اثری به نام تاج القصص بر جا مانده است که از کهن‌ترین کتابهای قصص الانبیا به شمار می‌رود. تاج القصص متن مفصلی است که مؤلف در آن به شرح زندگی پیامبران پرداخته، و مطالب آن بدین شرح است: آفرینش و آدم(علیه‌السلام)، ادریس، نوح(علیه‌السلام)، هود، صالح، شعیب، ابراهیم(علیه‌السلام)، اسماعیل(علیه‌السلام)، یعقوب، یوسف(علیه‌السلام)، موسی(علیه‌السلام)، ایوب، یونس، جالوت، داوود(علیه‌السلام)، سلیمان، لقمان، اسکندر، حضرت محمد (صلی الله و علیه و آله و سلم). در پایان، شرح معجزات پیامبر اسلام و دیگر پیامبران و سپس اخبار خلفا تا شهادت حضرت علی (علیه‌السلام) و برخی رویدادهای تاریخی صدر اسلام تا شهادت امام حسین (علیه‌السلام) آمده است. منزوی بخاری ارفنجی را با احمد بن محمد بن منصور ارفجنی که در ادبیات فارسی استوری نامی از او آمده، یکی شمرده، و قصص الانبیا را که بلوشه به این شخص نسبت داده، همان تاج القصص دانسته است. [۹]
منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۳، ص۱۵۶۶، تهران، ۱۳۷۶ش.
۲.۲ - انس المریدیندر برخی فهرست‌ها، نگارش کتابی به نام انس (انیس) المریدین و روضه المحبین به بخاری ارفنجی نسبت داده شده است، [۱۰]
استوری، چ‌ا، ادبیات فارسی، ج۱، ص۱۰۹، ترجمه به روسی برگل، ترجمه یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۱۱]
منزوی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، ج۱، ص۵-۶، اسلام‌آباد، ۱۳۵۷ش.
اما این اثر، تفسیر سوره یوسف، و فصلی از تاج القصص است. [۱۲]
منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۳، ص۱۳۲۶- ۱۳۲۷، تهران، ۱۳۷۶ش.
از مقدمه نسخه کهن تاج القصص چنین برمی‌آید که انس المریدین خود کتاب مستقلی بوده، که ابوالقاسم‌محمود بن حسن‌جیهانی، استاد بخاری ارفنجی، بنا به درخواست شاگردانش، در تفسیر سوره یوسف فراهم آورده بوده است و سپس بخاری ارفنجی در ۴۷۵ق/ ۱۰۸۲م در بلخ، نسخه‌ای از آن را تهیه، و پس از مقابله با متن اصلی، در آن اینگونه تصرف کرده است: ۱.مشکلات متن را به قدر توان خود گشوده است.۲.به کوتاه کردن سخنانی پرداخته که در نظر او دشوار می‌نموده است.۳.صورت واضح آیه‌هایی را که جیهانی نیاورده بوده، به متن افزوده است.۴.متن داستان یوسف را با تفصیل بیشتری نگاشته است.۵.برخی سخنان لطیف را از نسخه تکملة اللطایف و نزهة الطرایف برگزیده، و به متن اصلی افزوده است. [۱۳]
منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۳، ص۱۷۳۶، تهران، ۱۳۷۶ش.
به این ترتیب، بخاری ارفنجی اثر استاد خود را مطول‌تر و مشبع‌تر کرده، و آن را به عنوان فصلی در کتاب خود گنجانده، و پس از آن به شیوه پیشین، تاج القصص را ادامه داده، و به پایان برده است.۳ - نسخه‌های تاج القصصاز تاج القصص نسخه‌های متعدد بر جا مانده است و معتبرترین آنها که احتمالاً از روی نخستین تحریر تاج القصص تهیه شده، مربوط به سده ۹ق/۱۵م است و آغاز و پایان ندارد. [۱۴]
آل داود، سیدعلی، «تاج القصص کهن‌ترین داستان پیامبران به زبان پارسی»، ج۱، ص۱۸، کتابداری، تهران، ۱۳۶۷ش، شم ۱۳.
منزوی این نسخه را معرفی کرده است. [۱۵]
منزوی، خطی مشترک، ج۱، ص۱۳.
آل داود ضمن تهیه فهرستی از کلیه نسخه‌های تاج القصص، تصریح کرده که دیگر نسخه‌های این کتاب، همگی متعلق به سده۸ق/۱۴م و پس از آن است و از روی تحریر جدیدی تهیه شده است که با متن نسخه کهن، تفاوت‌هایی دارد.۴ - فهرست منابع(۱) آل داود، سیدعلی، «تاج القصص کهن‌ترین داستان پیامبران به زبان پارسی»، کتابداری، تهران، ۱۳۶۷ش، شم ۱۳. (۲) ابن حوقل، محمد، صوره الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م. (۳) استوری، چ‌ا، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی برگل، ترجمه یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش. (۴) ابوالقاسم جیهانی، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، ۱۳۶۸ش. (۵) اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمه کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۷ش. (۶) بخاری ارفنجی، احمد، تصویر دو صفحه از تاج القصص، همراه «تاج القصص کهن‌ترین». (۷) بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۸) حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش. (۹) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۱۰) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، ۱۹۸۷م. (۱۱) منزوی، خطی مشترک. (۱۲) منزوی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۵۷ش. (۱۳) منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران، ۱۳۷۶ش. (۱۴) Bankipore. (۱۵) Blochet، E، Catalogue des manuscrits persans de la Bibliotheque nationale، Paris، ۱۹۰۵. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن محمد بخاری ارفنجی»، شماره۴۵۵۸. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 5 (قمری) | علمای اهل سنت | علمای قرن پنجم | مفسرین | مفسرین اهل سنت | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|